कालिदासात्प्राचीनः
महाकविः भासः प्रकृतिनिरीक्षणे तावत् सूक्ष्मदर्शी तथा व्यापकश्च।
1. स्वकीये स्वप्नवासवदत्ते नाटके सायङ्कालसमयमित्थं
वर्णयति। यथा-
"खगा वासोपेताः सलिलमवगाढो
मुनिजनः
प्रदीप्तोऽग्निर्भाति प्रविचरति धूमो मुनिवनम्।
परिभ्रष्टो दूराद्रविरपि च
संक्षिप्तकिरणो
रथं
व्यावर्त्यासौ प्रविशति शनैरस्तशिखरम्॥" इति॥ इममेवांशं किञ्चित्
विधानान्तरेण कविकुलगुरुः कालिदासः स्वकीये अभिज्ञानशाकुन्तले नाटके
आकाशमार्गात् इन्द्ररथमारूढ्य आगतेन दुःष्यन्तेन दृष्टं सायङ्कालं -
"शैलानामवरोहतीव
शिखरादुन्मज्जतां मेदिनी
पर्णाभ्यन्तरलीनतां विजहति स्कन्धोदयात् पादपाः।
सन्तानैस्तनुभावनष्टसलिला व्यक्तिं भजन्त्यापगाः
केनाप्युत्क्षिपतेव
पश्य भुवनं मत्पार्श्वमानीयते॥" इति
वर्णयति॥
2.महाकविः भासः स्वकीये प्रतिमानाटके द्रुतगतिगामिना रथारूढेण भरतेन रथचलनमित्थं
वर्णयति। यथा-
"द्रुमा धावन्तीव
द्रुतरथगतिक्षीणविषया
नदीवोद्वृत्ताम्बुर्निपतति मही नेमिविवरे।
अरव्यक्तिर्नष्टा स्थितमिव जवाच्चक्रवलयं
रजश्चाश्वोद्धूतं पतति पुरतो नानुपतति॥ इति॥
इममेवांशं अन्येन विधानेन कालिदासः स्वकीये अभिज्ञान-शाकुन्तले नाटके
द्रुतगतिगामिना रथारूढेण दुःष्यन्तेन रथचलनमित्थं वर्णयति। यथा-
"यदालोके सूक्ष्मं व्रजति सहसा तद्विपुलतां
यदर्धे विच्छिन्नं
भवति कृतसन्धानमिव तत्।
प्रकृत्या यद्वक्रं
तदपि समरेखं नयनयोः
न मे दूरे किञ्चित्
क्षणमपि न पार्श्वे रथजवात् "॥ इति॥
एवं भासेन मध्यमव्यायोगनाटके प्रयुक्तं "व्यूढोराः" इति
पदं, भासात् उत्तरकालिना कालिदासेन रघुवंशे "व्यूढोरस्कः" इति
प्रयुक्तं दृश्यते। स्थालीपुलाकन्यायेन ईषदेव दर्शितं मया। इतोऽप्य-धिकतया
सन्त्येव॥
No comments:
Post a Comment