प्रस्तावना –
पुरा कवीनां गणनाप्रसङ्गे कनिष्ठिकाधिष्ठितकालिदासः।
अद्यापि तत्तुल्यकवेरभावादनामिका सार्थवती बभूव।।
सत्यमेव। यतो हि कालिदासस्य वाणी मधुरा, प्रीतियुक्ता, सहृदयहृदयाह्लाद
करी च भवति। वाल्मीकिव्यासानन्तरं अपारे काव्यसंसारे कालिदास एव प्रजापतिः इत्युक्ते संशयो नास्त्येव। विविधशास्त्राणां
व्यासङगेन जातं बहुश्रुतत्वं, अनेकासां कलानां प्रयोगेन जातं
नैपुण्यं, व्यवहारादागतान् अनुभवांश्च रम्यता-यथार्थता -वैविध्य-शास्त्रीयता-निसर्गता-औचित्यतादिभिः
काव्यानि विरचय्य पठितॄणां प्रीतिं विन्दति कालिदासः। स्वकीये रघुवंशमहाकाव्ये कालिदासः
कथं स्त्रीणां वैशिष्ठ्यं वर्णयति स्म इति अस्मिन् व्यासे किञ्चिदास्वाद्यते।।
विवरणम् –
अस्माकं भारतीयसंस्कृतौ
स्त्रीणां भूमिका महत्त्वपूर्णा विद्यते। यॊषित्-नारी-
महिला-प्रभृतयः स्त्री
इत्यस्य पर्यायवाचिनः शब्दाः सन्ति।
यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।
यत्रैतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्ताः विफलाः क्रियाः।।
इत्याद्युक्तिभिः
स्त्रीणां विषये आदरातिशयः गौरवभावश्च अवगम्यते। अस्मिन्
व्यासे कालिदासः रघुवंशे
कथं स्त्रीजनान् वर्णयति स्म इति पश्यामः। प्रथमं
1.स्त्रीषु देवतारूपेण पार्वतीदेवीमित्थं -
वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये।
जगतः पितरौ वन्दे पार्वती-परमेश्वरौ।।
अत्र पार्वतीदेवी वाग्रूपिणी अर्थरूपपतिसंपृक्ता इति
वर्णयति ।
2. दिलीपस्य पत्नी सुदक्षिणा –
तस्य दाक्षिण्यरूढेन नाम्ना मगधवंशजा।
पत्नी सुदक्षिणेत्यासीदध्वरस्येव दक्षिणा।।(1 – 31)
तया मेने मनस्विन्या . . . . .(1 – 32) तस्यामात्मानुरूपायां . . .(1 – 33)
इत्यादिभिः
श्लोकैः वर्णिता दिलीपस्य पत्नी सुदक्षिणा मगधवंशजा, मनस्विनी,
दिलीपस्यात्मानुरूपा, पुत्र-कामिनी, अध्वरस्य दक्षिणा इव
विलसति। स्वपत्या
दिलीपेन सह
कुलगुरु-वसिष्टादेशेन सा सवत्सनन्दिनीं समपूजयदिति
वधूर्भक्तिमती चैनामर्चितामातपोवनात् ।
प्रयता प्रातरन्वेतु सायं प्रत्युद्व्रजेदपि।। (1 - 90)
प्रदक्षिणिकृत्य पयस्विनीं तां सुदक्षिणा साक्षतपात्रहस्ता ।
प्रणम्य चानर्च विशालमस्याः शृङ्गान्तरं
द्वारमिवार्थसिद्धेः।। (2 - 21) इति श्लोकाभ्यां कालिदासः वर्णयति।।
3.श्रीरामचन्द्रस्य पत्नी सीता –
श्रीमद्रामायणं सीतायाश्चरितं महदिति सीतायाः स्वरूपं
विशेषरूपेण प्रतिभाति।
सीता न केवलं रामस्य प्रियपत्नी अपि तु कालिदासेन रघुवंशे
संभाविता सत्कृता
पवित्रीकृता च। तस्याः कथापात्रं मेघसन्देशे अपि ‘जनकतनयास्नानपुण्योदकेषु’
इति रामगिरिवर्णने उल्लिलेख। रघुवंशे –
राघवाय तनयामयोनिजां रूपिणीं श्रियमिव न्यवेदयत्।(9-47)
मैथिलः सपदि सत्यसङ्गरो राघवाय तनयामयोनिजाम् ।। (9-48) इति श्लोकाभ्यां सीता अयोनिजा दिव्या
इति कालिदासः वर्णयति।।
रामेण सह सीता वनगमनसमये, कैकेय्या प्रतिषिद्धापि गुणोन्मुखी
लक्ष्मीरिव सा
राममनुवव्राज इति विषयं – बभौ तमनुगच्छन्ती विदेहाधिपतेस्सुता।
प्रतिषिद्धापि कैकेय्या लक्ष्मीरिव गुणोन्मुखी।।(12-26)इति वर्णिता।
वने सञ्चरणसमये अत्रिमहर्षितपोवने तस्य पत्नी सीतायै
सुगन्धलेपनं प्रादात्। तत्सुगन्धलेपनेन कृत्स्नं काननमपि
सुरभीकृत्य
पुष्पोच्चलितषट्पदं कारयति स्म इति
अनसूयातिसृष्टेन पुण्यगन्धेन काननम्।
सा चकाराङ्गरागेन पुष्पोच्चलितषट्पदम्।।(12-27) इति श्लोकेन ज्ञायते।।
कलत्रवानहं बाले कनीयांसं भजस्व मे।
इति रामो वृषस्यन्तीं वृषस्कन्धः शशास ताम्।।(12-34) इति श्लोकेन
श्रीरामचन्द्रस्य सीतेति-एकपत्नीव्रतत्वं तथा सीतायाः
पातिव्रत्यं च दृश्यते।
रावणवधानन्तरं रामेण पुनर्गृहीता सीता इत्यंशः
रघुपतिरपि जातवेदोविशुद्धां प्रगृह्य प्रियाम् (12-104) इति श्लोकेन मनोवाक्कायैस्सा सीता
पतिव्रताधर्मं पालयाञ्चकारेति च द्योतते। रामोऽपि
अवैमि चैनामनघेति किंतु . . . (14-40) इति श्लोकेन सीतां साध्वी इति रामः
प्रास्तूयत।
3. दशरथस्य पत्न्याः –
तमलभन्त पतिं
पतिदेवताः शिखरिणामिवसागरमापगाः।
मगध-कोसल-केकयशाशिनां दुहितरोऽहितरोपितमार्गिणम्।।(9 – 17) इति शलोकः
मगधराजदुहिता सुमित्रा, कोसलराजदुहिता कौसल्या, केकयराजदुहिता कैकेयीति च ज्ञायते।
अ) तासु प्रथमा
कौसल्या कथंभूता इति
अर्चिता तस्य कौसल्या
प्रिया केकयवंशजा।
अतः संभावितां
ताभ्यां सुमित्रामैच्छदीश्वरः।।(10 – 55) इति श्लोकः दशरथस्य पत्नीषु कौसल्या
दशरथेन संमानिता संभाविता सत्कृतेति,
ते बहुज्ञस्य
चित्तज्ञे पत्न्यौ. . . (10 - 56) इति श्लोकः दशरथस्य चित्तज्ञा इति,
अथाग्र्यमहिषी राज्ञः . . (10 – 66) इति श्लोकः इति वर्णिता
भवति।।
आ) द्वितीया कैकेयी कथंभूता इति
अर्चिता तस्य
कौसल्या प्रिया केकयवंशजा।
अतः संभावितां
ताभ्यां सुमित्रामैच्छदीश्वरः।।(10 – 55) इति श्लोकः
दशरथस्य
प्रेमपात्रभूता प्रियपत्नी कैकेयी
इति,
ते बहुज्ञस्य चित्तज्ञे पत्न्यौ. . . (10 - 56) इति श्लोकः
दशरथस्य चित्तज्ञा इति,
कैकेयी-शङ्कयेवाह
पलितच्छद्मना जरा। (12 – 2) इति श्लोकः कैकेयी स्वकीयपत्युर्वार्धक्यं नैच्छदिति,
तस्याभिषेकसंभारं कल्पितं
क्रूरनिश्चया।
दूषयामास कैकेयी
शोकोष्णैः पार्थिवाश्रुभिः।।(12 – 4) इति श्लोकः श्रीरामचन्द्रस्य यौवराज्याभिषेकं
नैच्छदिति,
सा किलाश्वासिता चण्डी भर्त्रा तत्संश्रुतौ वरौ।
उद्ववामेन्द्रसिक्ताभूः बिलमग्नाविवोरगौ।। (12 – 5) इति
श्लोकः कैकेयी बहुधा दशरथेन समाश्वासिताऽपि चण्डी भूत्वा स्वकीयमनोरथं
पूरयितुं विषसर्पभूतौ द्वौ वरौ पूर्वं
दशरथेन प्रतिज्ञातौ अपृच्छदिति च ज्ञापयति।।
इ) तृतीया सुमित्रा कथंभूता इति
अतः संभावितां
ताभ्यां सुमित्रामैच्छदीश्वरः।।(10 – 55) इति श्लोकः
कौसल्याकैकेयीभ्यां संभाविता सुमित्रा इति दिशति।
कौसल्याकैकेयीभ्यां संभाविता सुमित्रा इति विषयं इतोऽपि
चरोरर्धार्धभागाभ्यां तामयोजयतामुभे।। (10 - 56) इति श्लोकेन च कालिदासः
द्रढयति।
सा हि प्रणयवत्यासीत् सपत्न्योरुभयोरपि।
भ्रमरी वारणस्येव मदनिस्सयन्दरेखयोः।। (10 – 57) इति श्लोकः
एषा सुमित्रा सपत्न्योः कौसल्याकैकेय्योः उभयोः प्रणयवती
आसीदिति स्मारयति।
सुतौ लक्ष्मणशत्रुघ्नौ सुमित्रा सुषुवे यमौ।
संयगाराधिता विद्या प्रबोधविनयाविव।। (10 - 71) इति श्लोकः
प्रबोधविनयोपमितौ सुतौ लक्ष्मणशत्रुघ्नौ
संयगाराधित-विद्योपमिता सुमित्रा सुषुवे अर्थात् अजीजनदिति च सूचयति।
इतोऽपि राम-भरत-लक्ष्मण-शत्रुघ्नैः क्रमशः सीता-माण्डवी-ऊर्मिला-श्रुतकीर्तयः
परिणीता इति-
पार्थिवीमुदवहद्रघूद्वहो लक्ष्मणस्तदनुजामथोर्मिलाम्।
यौ तयोरवरजौ वरौजसौ तौ कुशध्वजसुते सुमध्यमे।।(11 - 54)
अस्मिन् श्लोके तयोरवरजौ इति पदेन रामविवाहानन्तरं
लक्ष्मणविवाहकथनं तस्य रामसाहचर्यमात्रेणैव। न तु विवाहक्रमापेक्षया। अन्यथा
लक्ष्मणस्य परिवेत्तृतवदोष प्रसङ्गात् इति रघुवंशव्याख्याकारः नारायणः कालिदासस्य
कवननैपुण्यं प्रत्यपादयत्।।
समापनम् :-
इतोऽपि इन्दुमती, शूर्पणखा, कुमुद्वती इत्येतासां
कथापात्राणि तथा तासां वैशिष्ठ्याणि च संयक् प्रतिपादितानि कालिदासेन। समुद्र इव
गम्भीरे इयत्तानि एव मुक्ताफलानि मया उपचितानीति विरमामि।।
No comments:
Post a Comment